روشنگری

روشنگری(برگرفته از ویراست کتاب ریتزر)

مشهورترین اندیشمندان وابسته به روشنگری، فیلسوفان فرانسوی، شارل مونتسکیو (1755-1689) و ژان ­ژاک روسو (1778-1712) بودند. با این وجود، تأثیر روشنگری بر نظریة جامعه­شناسی بیش از آنکه مستقیم و مثبت باشد، غیرمستقیم و منفی بود. همچنان ­که ایروینگ زایتلین مطرح می­کند «جامعه­شناسی اولیه به عنوان واکنشی در برابر روشنگری توسعه یافت» (1996: 10).

روشنگری(برگرفته از ویراست کتاب ریتزر)

مشهورترین اندیشمندان وابسته به روشنگری، فیلسوفان فرانسوی، شارل مونتسکیو (1755-1689) و ژان ­ژاک روسو (1778-1712) بودند. با این وجود، تأثیر روشنگری بر نظریة جامعه­شناسی بیش از آنکه مستقیم و مثبت باشد، غیرمستقیم و منفی بود. همچنان ­که ایروینگ زایتلین مطرح می­کند «جامعه­شناسی اولیه به عنوان واکنشی در برابر روشنگری توسعه یافت» (1996: 10).

اندیشمندان وابسته به روشنگری بیش از همه تحت تأثیر دو جریان فکری بودند: علم و فلسفة قرن هفدهم.

فلسفة قرن هفدهم با کارهای اندیشمندانی همچون رنه دکارت، توماس هابز و جان لاک مشخص می­شود. تأکید این متفکران بر ایجاد نظامهای فکری بزرگ، عام و بسیار انتزاعی بود که ادراک عقلانی را ممکن می­سازند. هرچند اندیشمندان بعدی وابسته به جنبش روشنگری این فکر را رد نکردند که نظامهای فکری بایستی عام بوده و ادراک عقلانی را میسر سازند اما تلاشهای بیشتری نمودند تا افکار خود را از جهان واقعی بیرون کشیده و در همین جهان بیازمایند. به بیان دیگر، آنها می­خواستند پژوهش تجربی را با خرد ترکیب کنند (زایدمن، 1983: 37-36). الگوی آنها علم و به­ ویژه فیزیک نیوتونی بود. در اینجا پیدایش کاربرد روش علمی را در موضوعات اجتماعی می­بینیم. اندیشمندان روشنگری نه تنها می­خواستند افکارشان را، دست کم تا اندازه­ای، از جهان واقعی استخراج کنند بلکه در ضمن می­خواستند که افکارشان برای جهان اجتماعی مخصوصاً در تحلیل انتقادی این جهان مفید واقع شود.

در مجموع، روشنگری با این اعتقاد مشخص شده بود که آدمیان می­توانند به وسیلة ابزارهایی چون خرد و پژوهش تجربی با جهان برخورد کرده و آن را تحت کنترل در آورند. این دیدگاه بر این استدلال متکی بود که چون جهان فیزیکی تحت تسلط قوانین طبیعی است پس می­بایست جهان اجتماعی نیز چنین باشد. بنابراین، این وظیفة فیلسوفان بود که با به­­کارگیری خرد و تحقیق، قوانین اجتماعی را کشف کنند. به محض اینکه اندیشمندان روشنگری چگونگی عملکرد جهان اجتماعی را می­فهمیدند هدفی عملی را نیز در ذهن ساخته و پرداخته می­کردند: آفرینش جهانی «بهتر» و عقلانی­تر.

چنین تأکیدی بر خرد، فیلسوفان روشن­اندیش را به طرد باورهای مربوط به اقتدار سنتی متمایل کرده بود. هنگامی که این اندیشمندان ارزشها و نهادهای سنتی را مورد بررسی قرار می­دادند غالباً آنها را غیرعقلانی، یعنی مغایر با طبیعت بشری و بازدارندة رشد و توسعة انسانی تشخیص می‌دادند. رسالت فیلسوفان عملی و دگرگونی­خواه جنبش روشنگری، غلبه بر این نظامهای غیرعقلانی بود. نظریه­پردازی که بیش از همه و به طور مستقیم و مثبت تحت تأثیر تفکر روشنگری قرار گرفت کارل مارکس بود؛ هرچند که او افکار نظری اولیه­اش را در آلمان شکل داد.

واکنش محافظه­کارانه در برابر روشنگری

در ظاهـر ممکن است چنین پنداشته شود که نظریة جامعه­شناختی کلاسیک فـرانسه، همانند نظریة

مارکس، به ­گونه­ای مستقیم و مثبت تحت تأثیر جنبش روشنگری قرار گرفته است؛ با این استدلال که جامعه­شناسی فرانسوی، عقلانی، تجربی، علمی و دگرگونی­خواه شده بود. اما پیش از آن جامعه­شناسی فرانسوی تحت تأثیر افکاری شکل گرفته بود که در واکنش به روشنگری توسعه یافته بودند. از دیدگاه زایدمن، «ایدئولوژی ضدروشنگری، شکل وارونة لیبرالیسم روشنگری را باز می­نماید. در منتقدان روشنگری به­ جای قضایای مدرنیستی، احساسات نیرومند ضدمدرنیستی را می­توان یافت» (1983: 51). همچنان ­که خواهیم دید، جامعه­شناسی به­ طور عام و جامعه­شناسی فرانسوی به ­طور خاص، از همان آغاز آمیزة درهم­تنیده­ای از افکار روشنگری و ضدروشنگری بوده است.

­افراطی­ترین شکل مخالفت با افکار روشنگری، فلسفة کاتولیکی ضد­انقلابی فرانسه بود که شاخص آن افکار لوئیس دوبونالد (1840-1754) و ژوزف دومِیستر (1821-1753) می­باشد (ریدی، 1994). این دو نه تنها در برابر روشنگری بلکه در مقابل انقلاب فرانسه نیز که به اعتقاد آنها محصول تفکر خاص روشنگری بود واکنش نشان می­دادند. برای مثال، دوبونالد از دگرگونیهای انقلابی آشفته شده بود و بازگشت به آرامش و هماهنگی قرون وسطی را آرزو     می­کرد. او خدا را سرچشمة جامعه به شمار می­آورد و از این رو، خرد را که برای فیلسوفان جنبش روشنگری بسیار اهمیت داشت دون­پایه­تر از باورهای مذهبی سنتی در نظر می­گرفت. از این گذشته، او بر این اعتقاد بود که خدا جامعه را آفریده است پس انسانها نبایستی در آن دست برده و بکوشند تا این آفرینش مقدس را دگرگون سازند. به تعبیری گسترده­تر، دوبونالد با هر آنچه که بخواهد نهاد­های سنتی همچون پدرسالاری، خانوادة تک­همسری، سلطنت و کلیسای کاتولیک را متزلزل سازد مخالف بود.

گرچه دوبونالد افراطی­ترین شکل واکنش محافظه­کارانه را آشکار می­سازد اما کار او مقدمة مفیدی برای ورود به ­بحثهای کلیتر [محافظه­کاری] به دست می­دهد. محافظه­کاران از آنچه که خودشان عقلگرایی «ساده­لوحانة» روشنگری می­نامیدند، دوری جستند. آنها نه تنها جنبه­های غیرعقلانی زندگی اجتماعی را تشخیص می­دادند بلکه همچنین ارزش مثبتی برای آنها قائل بودند. بنابراین، پدیده­هایی مانند سنت، تخیل، احساسات و دین را به عنوان عناصر ضروری زندگی اجتماعی لحاظ می­کردند. از آنجا ­که آنها از هرگونه نا­آرامی متنفر بوده و در جستجوی نگهداشت نظم موجود بودند، در برابر تحولاتی همچون انقلاب فرانسه و انقلاب صنعتی که آنها را به عنوان نیروهای مخرب می­پنداشتند، افسوس می­خوردند. محافظه­کاران بر نظم اجتماعی تأکید داشتند، تأکیدی که به عنوان یکی از موضوعهای اصلی کار تعدادی از نظریه­پردازان جامعه­شناسی درآمده است.

زایتلین (1996) ده قضیة اصلی را بیان می­کند که به اعتقاد او از واکنش محافظه­کارانه سر­چشمه گرفته و مبنایی را برای تحول نظریة جامعه­شناسی کلاسیک فرانسه فراهم­ می­آورند.

1.       در حالی که اندیشمندان روشنگری بر فرد تأکید می­کردند، واکنش محافظه­کارانه به یک نوع علاقة عمدة جامعه­شناختی و تأکید بر جامعه و دیگر پدیده­های کلان­سنجه منتهی شده بود. جامعه در نظر آنها چیزی بیش از تجمع صرف افراد بود. آنها جامعه را دارای موجودیتی از آن خویش می­دانستند که قوانین تحولی خاص خود را دارد و از ریشه­های عمیقی در گذشته برخوردار است.

2.       جامعه به نظر آنها مهمترین واحد تحلیل و به­مراتب مهمتر از فرد است. این جامعه است که فرد را از طریق فرایند اجتماعی­شدن می­آفریند.

3.       فرد حتی به عنوان بنیادی­ترین عنصر سازندة جامعه در نظر گرفته نمی­شد. جامعه از بخشهای سازنده­ای چون نقشها، سمتها، رابطه­ها، ساختارها و نهادها تشکیل شده است. افراد به غیر از پر کردن این واحدها در درون جامعه، هیچ نقش دیگری ندارند.

4.       به نظر آنها بخشهای جامعه با یکدیگر ارتباط و وابستگی متقابل دارند و در واقع، همین ارتباط متقابل را پایة اصلی جامعه فرض می­کردند. همین دیدگاه، آنها را به اتخاذ نوعی جهتگیری سیاسی محافظه­کارانه سوق داده بود؛ بدین معنا که چون بخشهای اجتماعی دارای ارتباط متقابل فرض می­شدند، بالطبع دستکاری در هر یک از بخشها به تضعیف بخشهای دیگر و در نهایت به تضعیف کل نظام منتهی می­شود. این به آن معنا است که هرگونه دگرگونی در نظام اجتماعی بایستی با بیشترین احتیاط انجام گیرد.

5.       دگرگونی را نه تنها برای جامعه و عناصر سازندة آن، بلکه برای افراد جامعه نیز نوعی تهدید تلقی می­کردند. در این دیدگاه، عناصر گوناگون جامعه نیازهای مردم را برآورده می­سازند. اگر نهادهای اجتماعی دستخوش از هم گسیختگی شوند، مردم احتمالاً آسیب خواهند دید و لطمه دیدن آنها نیز احتمالاً به نابسامانی اجتماعی منجر خواهد شد.

6.       محافظه­کاران عموماً عناصر کلان­سنجة جامعه را هم برای جامعه و هم برای افراد داخل آن مفید می­دانستند. در نتیجه، کمتر علاقه­ای به مشاهدة پیامدهای منفی ساختارها و نهادهای اجتماعی موجود از خود نشان می­دادند.

7.       آنها همچنین واحدهای کوچکتری چون خانواده، محله و گروههای مذهبی و شغلی را برای جامعه و افرادش اساسی تلقی می­کردند. به نظر آنها، این واحدها محیطهای صمیمی و چهره به چهره­ای فراهم می­کنند که افراد برای بقا در جوامع جدید به آنها نیاز دارند.

8.       محافظه­کاران دگرگونیهای نوین اجتماعی همچون صنعتی­شدن، شهرگرایی و بوروکراسی را دارای نتایجی نابسامان­کننده می­دانستند. آنها با ترس و نگرانی این دگرگونیها را نظاره می­کردند و پیوسته در جستجوی راههایی برای مقابله با تأثیرات ویرانگر آنها بودند.

9.       در حالی که بیشتر این دگرگونیهای هراس­انگیز در جهت ایجاد جامعه­ای عقلانی­تر عمل می‌کردند، محافظه­کاران به اهمیت عوامل غیرعقلانی (مانند مناسک[3]، تشریفات[4] و عبادت[5]) در زندگی اجتماعی تأکید می­کردند.

10.    سرانجام اینکه محافظه­کاران از وجود یک نوع نظام سلسله­مراتبی در جامعه حمایت   می­کردند. به نظر آنها وجود نظام رتبه­بندی­شده­ای از منزلت و پاداش برای جامعه اهمیت اساسی دارد.

این ده قضیه را که از واکنش محافظه­کارانه در برابر روشنگری استخراج شده است، باید به عنوان نخستین بنیان فکری تحول نظریة جامعه­شناسی در فرانسه به­ حساب آورد. بسیاری از این افکار راه خود را به تفکر اولیة جامعه­شناختی باز نمودند، هر چند که برخی از افکار وابسته به روشنگری (همچون تجربه­گرایی) نیز در تفکر جامعه­شناختی ­تأثیر داشتند.[6]  (ریتزر)

تهیه کننده :پروانه شاطری

---

[1]- Enlightment

2- این قسمت بر پایة کار ایروینگ زایتلین قرار داده شده است (1996). گرچه تحلیل زایتلین به خاطر انسجامش در اینجا مطرح شده است اما محدودیتهایی نیز دارد: ا­لف- تحلیل­های بهتری نیز دربارة روشنگری وجود دارد، ب- عوامل گوناگون دیگری نیز در شکل­گیری و تحول جامعه­شناسی دخالت داشته­اند، ج- زایتلین در مواردی مبالغه کرده است (برای مثال، در مورد تأ­ثیر مارکس). اما در کل با توجه به اهداف این فصل، کار او سرآغاز مناسبی به دست می­دهد.

[3]- Ritual

[4]- Ceremony

[5]- Worship

4- گر چه ما بر عدم پیوستگی میان روشنگری و ضدروشنگری تأکید ورزیده­ایم، اما زایدمن بر این نظر است که پیوستگی‌ها و پیوندهایی نیز میان این دو وجود دارد. نخست اینکه واکنش ضدروشنگری بر روی سنت علمی ساخته و پرداختة روشنگری سوار شده بود. دوم آنکه ضدروشنگری تأکید روشنگری بر پدیده­های جمعی (در مفهومی مغایر با افراد) را گرفته و آن را بسط بیشتری داده بود. سوم اینکه هر دو جنبش به مسائل جهان نوین و به­ ویژه بر تأثیرات منفی آن بر روی افراد علاقه نشان می­دادند.

منبع : وبلاگ دبیرخانه علوم اجتماعی شهرستانهای تهران